سد یکی از مهم‌ترین سازه‌های دست بشر است. در گذشته‌های دور انسان‌ها برای جمع کردن آب مورد نیاز خود برای مصارف خانگی و کشاورزی به ساخت سد اقدام کردند. با رشد جوامع انسانی و ایجاد صنایع مختلف، به ذخیره آب بیشتری نیاز شد؛ در نتیجه سدهای بزرگ‌تری ساخته شدند تا پاسخگوی نیازهای صنعتی بشر نیز باشند.
با گذشت زمان و ورود تکنولوژی به ایران، سدهای بسیاری ساخته شدند که برخی از آن‌ها از نظر حجم مخزن جزو بزرگترین سدهای ایران و حتی جهان هستند. سدها را می‌توان با توجه به حجم مخزن، ارتفاع یا میزان متوسط تولید سالانه انرژی برق آبی دسته‌بندی کرد. امروزه برخی از این سدها از دیدنی‌های ایران به شمار می‌روند و با داشتن دریاچه‌ای در کنار خود، به تفرجگاهی برای گشت‌وگذار و مکانی برای ورزش‌های آبی و ماهی‌گیری تبدیل شده‌اند.
سد کرخه
سد کرخه بزرگترین سد خاکی ایران و خاورمیانه است که در ۲۲ کیلومتری شمال شهر اندیمشک قرار دارد. این سد در طول سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰ شمسی ساخته شده است. نیروگاه برق آبی سد کرخه، با ظرفیت نیروگاهی ۴۰۰ مگاوات، برق مورد نیاز منطقه را تامین می‌کند.
سد کرخه ۱۲۷ متر ارتفاع و ۳۰۳۰ متر طول دارد و با حجم مخزن هفت میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب بزرگترین دریاچه مصنوعی ایران را ساخته است. این دریاچه، یکی از جاذبه‌های دیدنی اندیمشک شناخته می‌شود.
از اهداف ساخت سد کرخه می‌توان به تامین آب جهت آبیاری ۳۴۰ هزار هکتار از زمین‌های پاییندست، دشت‌های حمیدیه و قدس، دشت آزادگان و دشت عباس، تولید انرژی برق آبی به میزان ۹۳۴ گیگاوات ساعت در سال، کنترل سیل‌های مخرب رودخانه و جلوگیری از خسارت‌های ناشی از سیل اشاره کرد.
سد گتوند علیا
سد گتوند علیا در جنوب غرب ایران بر فراز رود کارون، در فاصله ۱۰ کیلومتری شمال شرقی شهر گتوند و ۲۵ کیلومتری شمال شهر شوشتر، در استان خوزستان واقع شده است. این سد با حجم مخزن چهار میلیارد و ۵۰۰ میلیون مترمکعب در رتبه دوم بزرگترین سدهای کشور قرار دارد. ارتفاع این سد سنگریزه‌ای با هسته رسی، ۱۸۲ متر است که بلندترین سد خاکی کشور به شمار می‌رود. ظرفیت نیروگاهی آن دو هزار مگاوات است. ساخت این سد در سال ۱۳۷۶ آغاز شده و در سال ۱۳۹۰ به پایان رسیده است.
هدف از ساخت سد و نیروگاه گتوند علیا، تامین بخشی از برق مورد نیاز کشور، آب آشامیدنی خوزستان، کمک به آبیاری زمین‌های کشاورزی پاییندست و جلوگیری از سیلاب‌های فصلی رود کارون بود؛ اما نزدیکی این سد به معدن عظیم نمک و سازند نمکی گچساران باعث شده است که در زمان آبگیری سد و تشکیل دریاچه پشت سد، ذخیره چند میلیون تنی نمک این معدن به زیر آب دریاچه فرو رود. این امر، آب رودخانه کارون را بیش از‌حد شور ساخته و به مشکلات کشاورزی خوزستان افزوده است. کارشناسان بر این باور هستند که محور این سد باید ۹ کیلومتر پایین‌تر از موقعیت فعلی قرار می‌گرفت.
سد دز
سد دز در ۲۳ کیلومتری شمال اندیمشک بر رود دز ساخته شده است. ساخت این سد بتنی که قدیمی‌ترین سد ایران به شمار می‌رود، توسط یک شرکت ایتالیایی در سال ۱۳۳۸ شمسی آغاز شد و در سال ۱۳۴۱ شمسی به اتمام رسید.
سد دز با گنجایش مخزن سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون متر مکعب در فهرست بزرگترین سدهای ایران، مقام سوم را دارد. این سد با ارتفاع ۲۰۳ متر در زمان ساخت خود بلندترین سد ایران بود و به‌عنوان یکی از مرتفع‌ترین سدهای جهان (رتبه ششم در جهان) شناخته می‌شد. سد دز امروزه در رده پنجاهمین سد بلند جهان قرار دارد. نیروگاه این سد دارای ظرفیت ۵۲۰ مگاوات است.
سد دز ۱۲۵ هزار هکتار از زمین‌های پاییندست را آبیاری می‌کند و نقش مهمی در کنترل سیلاب‌های بالادست دارد. پشت این سد دریاچه‌ای به‌طول ۶۵ کیلومتر تشکیل شده است و حوزه آبگیری رودخانه، مساحتی حدود ۲۲۵ هزار کیلومتر مربع دارد. هدف اصلی از احداث سد دز تامین نیروی برق، تنظیم آب منطقه جهت آبیاری و کنترل سیلاب‌ها است.
سد سیمره
سد سیمره در مسیر رودخانه سیمره ساخته شده است. رودخانه سیمره از شهرستان دره شهر در استان لرستان و شهرستان چرداول در استان ایلام عبور می‌کند. این سد که مقام چهارم را در لیست بزرگترین سدهای ایران دارد، از نوع بتنی دو قوسی است و توانایی تولید انرژی سالانه به‌میزان ۶۷۳ گیگاوات ساعت را دارد.
ارتفاع سد سیمره ۱۸۰ متر است و طول تاج آن به ۲۰۲ متر می‌رسد. ظرفیت مخزن آن سه میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب است که دریاچه‌ای به مساحت ۶۲ کیلومتر مربع را در پشت خود به وجود آورده است. سد سیمره با ۶ هزار متر مکعب بتن‌ریزی بزرگترین سد غرب کشور است.
سد شهید عباسپور (سد کارون ۱)
سد شهید عباسپور یا سد کارون یک، یکی از بزرگترین سدهای ایران است که روی رودخانه کارون احداث شده است. این سد در استان خوزستان و در ۵۰ کیلومتری شهر مسجد سلیمان ساخته شده است.
سد شهید عباسپور (کارون یک)، از اولین سدهای ساخته شده در خاورمیانه است که ساخت آن در سال ۱۳۴۴ شمسی آغاز شد و درسال ۱۳۵۴ شمسی پایان یافت. این سد بتنی دو قوسی با ارتفاع ۱۸۸ متر و طول تاج ۳۸۵ متر، بزرگترین سد ایران در دهه ۵۰ شمسی بود.
سد شهید عباسپور با حجم مخزن سه میلیارد و ۱۳۰ میلیون متر مکعب در رده پنجم بزرگترین سدهای ایران قرار دارد و مساحتی در حدود ۵۴ کیلومتر مربع را زیر آب برده است. هدف از ساخت این سد، تولید انرژی برق آبی، صنعت کشاورزی، تامین آب آشامیدنی و کنترل سیلاب‌ها بوده است.
سد کارون ۳
سد کارون سه، یکی از بزرگترین سدهای ایران است که روی رودخانه کارون در ۲۸ کیلومتری شهرستان ایذه شهر دهدز قرار دارد. ساختگاه این سد و نیروگاه در فاصله ۶۱۰ کیلومتری مصب رود کارون در شمال شرقی استان خوزستان واقع شده است. این طرح در ۱۲۰ کیلومتری بالادست سد شهید عباسپور (کارون یک) قرار دارد.
سد بتنی دوقوسی کارون سه، با ارتفاع ۲۰۵ متر و حجم مخزن سه میلیارد متر مکعب، در رده ششم بزرگترین سدهای ایران قرار دارد. این سد به‌منظور تامین آب برای مصرف آشامیدنی، کشاورزی و کنترل سیلاب‌های مخرب ساخته شده است. نیروگاه این سد در حال حاضر با ظرفیت دو هزار و ۲۸۰ مگاوات و تولید سالانه چهار هزار و ۱۷۲ گیگاوات ساعت انرژی یکی از بزرگترین نیروگاه‌های برق آبی کشور به شمار می‌رود.
سد کارون ۴
سد کارون چهار در شهرستان لردگان و در ۱۸۰ کیلومتری جنوب غربی شهرکرد احداث شده است. این سد در بالا دست در محل تلاقی رودخانه‌های کارون و منج و در پایین دست در محل تلاقی رودخانه‌های ارمند و بازفت قرار دارد و اولین سد بزرگ روی رودخانه بازفت است. پل کارون چهار که روی این سد ساخته شده است، استان چهارمحال بختیاری را به استان خوزستان وصل می‌کند.
سد کارون چهار با حجم مخزن دو میلیارد و ۲۳۰ میلیون متر مکعب در رده هفتم بزرگترین سدهای ایران قرار می‌گیرد. این سد با ارتفاع ۲۳۰ متر بلندترین سد کشور و پنجمین سد مرتفع جهان است. طول تاج سد ۴۴۰ متر است و نیروگاه آن با ظرفیت هزار مگاوات، سالانه به‌طور متوسط ۲۱۰۷ گیگاوات ساعت انرژی تولید می‌کند. این سد با قرار گیری در زنجیره سدهای کارون به افزایش حجم ذخیره آب برای مصارف کشاورزی در دشت خوزستان و کنترل سیلاب‌های رود کارون کمک بسیاری می‌کند.
سد سپیدرود یا منجیل
سد سپیدرود (سفیدرود) یا سد منجیل، در محل تلاقی دو رودخانه قزل‌اوزن و شاهرود روی رودخانه سپیدرود احداث شده است. این سد در ۷۵ کیلومتری جنوب شهر رشت و در مجاورت شهر منجیل قرار دارد.
هدف اصلی ساخت سد سفیدرود، تنظیم جریان آب ورودی به این رودخانه جهت آبیاری زمین‌های شالی‌کاری گیلان و فومنات بود. از اهداف فرعی احداث سد باید به کنترل سیلاب، تولید انرژی برق آبی، تامین آب آشامیدنی، تامین نیازهای شیلات، آبزی‌پروری و دام‌پروری اشاره کرد. این سد با حجم مخزن یک میلیارد و ۷۵۶ میلیون مترمکعب در رتبه هشتم بزرگترین سدهای ایران است.
سد درودزن
سد مخزنی درودزن در استان فارس در ۵۰ کیلومتری شمال‌غرب مرودشت و روی رود کر احداث شده است. رود کر از مهم‌ترین رودخانه‌های زاگرس و یکی از منابع اصلی تامین آب در استان فارس است. این سد خاکی هسته رسی با حجم مخزن ۹۶۰ میلیون مترمکعب در رده نهم بزرگترین سدهای ایران قرار دارد. هدف از ساخت این سد تامین آب آشامیدنی شیراز و مرودشت و تامین آب کشاورزی مرودشت و کامفیروز بود.
سد شهید کاظمی بوکان
سد شهیدکاظمی بوکان که با نام سد بوکان و سد لگزی نیز شناخته می‌شود، یکی از بزرگترین سدهای ایران با هسته رسی است که در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر بوکان و در استان آذربایجان غربی قرار دارد.
ساخت سد بوکان در سال ۱۳۴۶ توسط یک شرکت اتریشی آغاز و در سال ۱۳۵۰، طی مراسم رسمی با حضور محمدرضا شاه پهلوی در بوکان افتتاح شد. این سد، برای تنظیم و استفاده آب و سیلاب‌های حاصل از طغیان رودخانه زرینه ساخته شده است و آب شهرهای بوکان، میاندوآب و بیشتر آب تبریز را تامین می‌کند. علاوه بر آن، این سد آبیاری ۵۵ هزار هکتار از زمین‌های عجب‌شیر و آذرشهر را نیز به عهده دارد.
نام پیشین سد شهیدکاظمی بوکان، کوروش کبیر بود. پس از انقلاب به پیشنهاد وزارت نیرو تغییراتی در نام سدها ایجاد شد و نام این سد نیز در دهه ۶۰ به سد شهید کاظمی تغییر پیدا کرد.
طول تاج سد بوکان ۵۷۳ متر و ارتفاع آن از پی ۵۰ متر است. با افزایش حجم مخزن سد در سال ۱۳۸۴، سد بوکان با حجم ۷۶۲ میلیون متر مکعب، در رده دهم بزرگترین سدهای ایران قرار گرفت. در سال‌های اخیر، آزادسازی آب این سد به‌سمت دریاچه ارومیه، سهم بسزایی در جلوگیری از خشک شدن این دریاچه داشته است.
چشم‌انداز زیبای دریاچه سد بوکان و مناظر سرسبز اطراف آن، این محل را به یک تفرجگاه زیبا تبدیل کرده است که هرساله هزاران نفر از گردشگران سراسر ایران را پذیرایی می‌کند. قایق‌سواری و عکاسی از تفریحات رایج دریاچه بوکان به شمار می‌رود.
منبع: کجارو
